Free Association Kalaallit Nunaanni atuutilissappat imaannaanngitsunik aalajangigassaqassaaq
- Nunat arlallit Free Associationimik tunngavillit misilittagaat aallaavigalugit Kalaallit Nunaanni inatsisitigut, politikkikkut aningaasatigullu periarfissat qaangerniagassallu assigiinngisitaarnerusunik pullaveqarluni oqallisigineqartariaqarput.
- Kalaallit Nunaanni innuttaasut politikerillu eqqarsaatigilluartariaqarpaat Free Association tunngavigalugu isumaqatigiissut sunik ilaqassanersoq inuiattut namminersortutut naligiiffiusutullu misigisinnaaqqullutik tamatumalu saniatigut naalagaaffimmi innuttaasut avataaniittullu pillugit suliarineqartussanik pisariaqarneranut naapertuuttumik allat suleqatigalugit kivitsisinnaaqqullutik.
- Kalaallit Nunaat Danmarkilu naligiissutut isigineqarneruleqqullugit Danmarkimi politikerit suliniuteqaqataasinnaapput Free Association pillugu immikkoortullu suut Danmarkimit akuersaarneqarsinnaanerat pillugu sanarfineqarsinnaasumik oqalliseqataanermikkut.
Suli erseqqinngilaq tunngaviusumik inatsisissaq pillugu siunnersuut qanoq kinguneqassanersoq; tamanna Inatsisartut 2023-mi ukiakkut ataatsimiinneranni oqallisigineqassaaq. Inatsisilli tunngaviusussap taasisitsinermi qinerneqarnissaa ilimanaateqarnerungaatsialissaaq Kalaallit Nunaata namminersuissup Danmarkimut nunanulluunniit allanut suut isumaqatigiissutigisinnaanerai taasisunut erseqqippat. Isumaqatigiissutit aningaasaqarnermut, illersornissamut, kalaallit nunani allani pisinnaatitaaffiinut imaluunniit Kalaallit Nunaanni atugarissaarnermi sullissinermut tapiissutinut tunngassuteqarsinnaapput. Tamakkua isumaqatigiissutiginiarneqartinnagit Kalaallit Nunaanni politikerit arlalinnik imaannaanngitsunik aalajangigassaqarput.
Free Association Kalaallit Nunaanni 1990-ikkunnili oqallisaasoq
Free Association Kalaallit Nunaanni 1990-ikkunnili oqallisaalerpoq. Kalaallit Nunaanni pisortat aallartitaat Cookip Qeqertaanut, Free Association tunngavigalugu New Zealandimut isumaqatigiissuteqartunut, isumassarsioriartorlutik tikeraarput. 2000-ikkullu aallartinneranni Namminersorneq pillugu Isumalioqatigiissitat Namminersornerullutik Oqartussanut taartaasinnaasunik misissuimmata Free Association Kalaallit Nunaanniit kissaatigineqarnerpaavoq. Danmarkip Kalaallillu Nunaata akornanni Free Associationeqarnissamik kalaallit kissaataat namminersulernissaq pillugu isumaqatigiinniartoqarnerani unikaallatsinneqarput danskit tunngaviusumik inatsisaanni taamatut isumaqatigiissuteqartoqarsinnaanngimmat. Danskit paasinnittaasiat naapertorlugu Free Association naalagaaffiit namminersortut marluk akornanni isumaqatigiinniutigineqartussaavoq taamaattumillu Kalaallit Nunaat namminersuleqqaartariaqarluni.
Aamma tamanna kalaallit isumaliutigisaannut tunngaviuvoq. Taamanimiilli kalaallit politikerii arlallit Free Association eqqartorlugulu allaatigisalerpaat – danskit politikerii akerleralugit aamma Inatsisartuni Kalaallillu Nunaanni qineqqusaarnernut ilagitillugu. Oqallinnermi pingaarnersaasimavoq Free Association isigineqartoq Kalaallit Nunaata naligisatut akuerisaasinnaalernissaanut iluaqutissatut.
1960-imi Naalagaaffiit Peqatigiit ataatsimeersuarneranni nunasiaataajunnaarsaanissamut periarfissat pingasut taaneqarput:
- Naalagaaffittut namminersuissutut pituttorsimanngissuseq
- Naalagaaffimmut allamut ilanngunneq
- Naalagaaffimmut allamut Free Association tunngavigalugu isumaqatigiissuteqarneq.
Kalaallit Nunaat 1953-imi danskit tunngaviusumik inatsisitaavannut ilanngutitinneqarmat Free Association atugaalereerpoq nunasiaataajunnaarsaanermilu periutsitut akuerineqarsimalluni, tuluit nunasiaatigisimasaat Free Association tunngavigalugu isumaqatigiissuteqarsimammata. Nunat taakku isumaqatigiissummik tamatuminnga atuukkunnaarsitsillutik maanna naalagaaffittut namminersortutut pituttorsimanngitsuupput. Siornatigut nunasiaataasimasut tallimat ullumikkut Free Association tunngavigalugu isumaqatigiissuteqarput, isumaqatigiissutaallu tamarmik immikkut nunasiaataasimasup nunasiaatiliusimasullu piumasaqataannut
pisariaqartitaannullu naleqqussagaapput. Aamma Gibraltari Puerto Ricolu suli nunasiaataapajaartuusut Free Associationimik oqallisiginnipput.
Free Associationimut siunertat imminnut assortuuttut
1953-imi Danmarkimut ilanngutitinneqarnermiilli kalaallit Danmarkimi innuttaasunngorput. Free Association pillugu kalaallit piumasaqaataannut tunngaviusut ilagaat matoqqasumik, tuaviuussamik amigartunillu paasissutissartalimmik suliarineqarnera Kalaallit Nunaat 1953-imi danskit tunngaviusumik inatsisaannut ilanngutitinneqarmat. Sivikitsumik piffissaliilluni Landsrådi kisiat isumasiorneqarpoq, Free Associationillu periarfissaanera saqqummiunneqanngisaannarpoq. Kalaallit taasisitsinikkut aperineqarnatik Danmarkimut ilanngutitinneqarnerminni Danmarkimi innuttaasunngortinneqarput.
Taamaattumik kalaallit Free Associationeqalernermikkut Danmarkimi innuttaasuujunnaassanersut aatsaat qanittukkut oqallisigineqalermat naapertuutinngitsutut issinnaavoq. Tamatumunnga ilagitillugu Free Associationip kalaallit Danmarkimi ilaatigut ilinniarfinnik peqqissaavinnillu atuisinnaatitaanissaannut qanoq qulakkeerutaanissaa pillugu imminnut assortuuttunik isumassarsiaqartoqarsimavoq. Free Association Danmarkimi innuttaasuunissamut taamalu suliffeqarfinnik atuisinnaanissamut qulakkeerutaassava, imaluunniit Free Association kalaallit innuttaasuunngitsutut immikkut atuisinnaatitaanissaannut qulakkeerutaassava?
Tamatumunnga assingusumik Free Association Kalaallit Nunaannik atugarissaartitsinermi allatullu Kalaallit Nunaannut ikiorsiissuteqarnermi Danmarkimi naalagaaffiup suliaanik annikillisaatissatut ilaannikkut eqqartorneqartarsimavoq. Pisuni allani Free Association taakkuninngarpiaq pitsaanerusumik ikiorsiissuteqarnissamut qulakkeerutissatut allaatigineqarsimavoq.
Aamma Free Association Kalaallit Nunaat ikiorsiissutinik aalajangersimasunik pisisinnaatitaatillugulu akiliisinnaatitaatinnissaanut aqqutissatut saqqummiunneqartarsimavoq. Saqqummiussinerni allani periutsimut tamatumunnga siunertaritinneqarpoq pisortatigoortumik namminiilivinnerup kingorna Danmarkimi naalagaaffiup ikiorsiissutitut tapiissuteqartarnissaanik qulakkeerinissaq.
Tamakkiisumik takorloorneqartoq tassaavoq Kalaallit Nunaata Free Associationeqalernikkut nunat tamalaat akornanni isumaqatigiinniarnerni peqatigiiffinnilu ukunani Kalaallit Nunaannut pingaarnerpaasuni nammineerluni peqataasinnaalernissaa: Naalagaaffinni Peqatigiinni, Issittumi Siunnersuisoqatigiinni, OL-imi imaanilu pisuussutit pillugit ingerlatsivinni assigiinngitsuni.
(Inatsit Tunngaviusussaq pillugu isumalioqatigiissitat oqaaseqaataannit tigulaakkat)
§44-mut, imm. 2 ...
Naalakkersuisut aalajangiinernut Kalaallit Nunaannut inuiannullu kalaallinut suliassaqarfinni piginnaatitaanerit tunniunneqarfiini sunniisussanut sunniuteqarnissamut suli periarfissaqartinnagit,
piginnaatitaanerit naalagaaffimmut allamut
imaluunniit naalagaaffiit akornanni kattuffimmut
tunniunneqanngisaannassapput.
§46-mut, imm. 3
Kalaallit Nunaata nammineertuunera illersornissaalu, Kalaallit Nunaata nunamut akisussaaffeqarnikkut innarligassaanngissusaanut innarliinngitsumik
aammalu inuiaqatigiinni oqartussaaqatigiinneq
attatiinnarlugu, innuttaasullu toqqissisimasumik
pingaarutilimmik inuunerminnik ingerlasinnaalersillugit, qulakkeerneqassaaq.
§46-imut, imm. 4 ...
Sillimaniarnermut illersornissamullu suliassaqarfimmi naalagaaffinnik allanik aamma/imaluunniit naalagaaffiit akornanni kattuffinnik suleqateqarnermi, Kalaallit Nunaanni innuttaasut innarligaanngisaannassapput, aammalu piginnaatitaaffinnik suliakkiisimaneq tamatigut tunuartinneqarsinnaassaaq. Naalakkersuisut Kalaallit Nunaata illersornissaanut sillimaniarneranullu tunngatillugu aalajangiinerni peqataanissamut tamatigut periarfissaqassapput.
Naalagaaffimmulli tunngatillugu pingaarnersaasut, illersornissamik sillimaniarnermillu suliaqarfiit, eqqarsaatigalugit nalunaarutigineqartartut aamma imminnut naapertuutinngillat. Nalunaarutit ilaanni sillimaniarnermik illersornissamillu politikkit suliaqarfittut Free Association tunngavigalugu oqartussaassutsimik avitseqatigiiffiusussatut erseqqissarneqarput. Ilaannit Free Associationimik atuutilersitsinissamut siunertaasutut isigineqarpoq suliaqarfiit mianerisassat taakkorpiaat tamakkiisumik oqartussaaffigilernissaat. Isumalioqatigiissitat tunngaviusumik inatsisissaq pillugu siunnersuutaanni Free Association tunngavigalugu isumaqatigiissuteqarnermut ilagitillugu pingaartumik illersornissamik sillimaniarnermillu suliaqarfimmi oqartussaassutsip qanoq aamma
qanoq annertutigisumik piumasaqaatillu suut tunngavigalugit agguarneqarluniluunniit suliakkiunneqarsinnaanersoq erseqqilluinnartumik allaatigineqarpoq.
Suleqatigisinnaasat
Aallaqqaammut Free Association kalaallinit tamatuminnga tapersersuisunit Kalaallit Nunaata
Danmarkillu nammaqatigiillutik attaveqatigiilluarnissaannik qulakkeerinissamut aqqutissatut allaatigineqartarpoq. Kingullertigulli periuseq Kalaallit Nunaata allanik suleqatissarsinissamut periarfissaatut erseqqissarneqartarpoq, USA, Canada, Islandi Norgelu eqqaaneqartarlutik.
Danmarkimulli siullertut isumaqatigiinniuteqaraanni naleqqunnerpaassaaq. Ukiunili 20-ni Danmarkimi oqartussaasut Free Association tunngavigalugu isumaqatigiissuteqarnissamut periarfissat Kalaallit
Nunaannut oqallisigerusussimanngilaat, eqqortinneqarsinnaanngitsutut isigineqartarsimammat. Kalaallit Nunaat kunngeqarfimmut atajunnaarpat naalagaaffimmit ataatsimoortumik tapiissuteqartarnerit ingerlatiinnarneqarnissaat Danmarkimi statsministeriusimasunit periarfissatut
isigineqanngilaq. Isiginnittaaseq tamanna ukiuni kingullerni atuukkunnaamisimavoq, Danmarkimimi maanna statsministeriusup ataatsimoortumik tapiissutit siunissami qanoq pineqarnissaat oqaaseqarfigiumasimanngilaa kalaallit namminersulivinnissaannut Free Associationillu atuutilersinnaaneranut atatillugu.
Sillimaniarnermut politikki sillimaniarnermilu soqutigisaqarfiit siunissami isumaqatigiinniarnerni Kalaallit Nunaannut naleqangaarsinnaapput. Kalaallit Nunaata inissisimaffia naalagaaffinnullu pissaanilinnut attaveqarnerit allanngornerat pissutigalugit USA Kalaallit Nunaannik soqutiginnilluaqqilerpoq. Aamma NATO Danmarkilu toqqaannanngikkaluamik soqutiginnipput. Imaassinnaavoq Kalaallit Nunaata Danmark avaqqullugu USA toqqaannartumik suleqatigerusunnerussagaa. Pituffik (siornatigut Thule Air Baseusimasoq) Kalaallillu Nunaata Ruslandip USA-llu akornanniinnera pissutigalugit ilimanarpoq USA taamatut isumaqatigiissuteqarnissamik
soqutigilluassasoq. Free Associationili tunngavigalugu USA-p Manerassuarmi isumaqatigiissutai sakkutooqarnikkut soqutigisanik aallaaveqarnerusut Amerikap itigartitsisinnaatitaanera sakkutooqarfeqarsinnaatitaaneralu pillugit aalajangersakkanik annertuunik ilaqarput, taakkualu ilaannaat kalaallit tunngaviusumik inatsisissaq pillugu maanna siunnersuutaanni piumasaqaatinut ilanngunneqarsinnaagunarput.
- Free Association pillugu isumaqatigiissuteqarnerup kinguneratigut kalaallit Danmarkimi innuttaasuuginnassappat, Danmarkimiluunniit pisinnaatitaaffiit allatigut qulakkeerneqassappat?
- Danmarkimit ikiorsiissutit sullissinerillu massakkutut pitsaassuseqarnissaannik qulakkeerinissaq atorunnaariartornissaalluunniit anguniagaava?
- Kalaallit Nunaat namminersuissoq nunanut allanut, sillimaniarnermut illersornermullu politikkinut atatillugu allanik qanoq aqutsisitserusussuseqartigaa?
Siumut aqqutissaq
Inatsimmik tunngaviusussamik akuersineq takussutissatut politikkikkullu pingaaruteqangaarsinnaavoq.
Qeqertanili nunasiaataajunnaarsakkani inuiaqatigiit allat misilittagaat naapertorlugit amerlanerussuteqartut tapersersuinngikkaangata suliaq iluatsinneq ajorpoq. Kalaallit Nunaanni isumasiuinernit erseqqippoq namminersuinnissaq amerlanerussuteqartunit akuersaarneqassasoq aatsaat atugarissaarnissaq qulakkeerneqarsinnaappat. Amerlanerussuteqartunit akuersaarneqassappat Kalaallit Nunaat sorpiaat pillugit isumaqatigiissusiorusunnersoq erseqqittariaqarpoq. Aamma Danmarki allalluunniit Kalaallit Nunaata isumaqatigiissutigerusutaanut ilaarusunnersut erseqqittariaqarpoq. Aatsaat piumasaqaatit kissaatillu pillugit erseqqissulioraanni paasiuminartunik akissutisisoqarsinnaavoq. Amerlanerussuteqartullu tapersersuippata itigartitsinissaq Danmarkimut ajornarnerussaaq.
DIIS Eksperter
